Onderwijs is visie omgezet in gedrag. Als je wil dat iedereen leert gehoorzamen, omdat je dan je maatschappij makkelijker vorm kunt geven, moet je autoritair onderwijs geven. Als je wil dat iedereen zelfstandig leert denken en creatief is, omdat je zo de maatschappij kunt vernieuwen, moet je veel keuzevrijheid geven. Wat je denkt dat de maatschappij nodig heeft, bepaalt dus de visie. En wat de maatschappij nodig heeft, wordt bepaald door de diepe drijfveer van de mensen om te willen overleven. Dus wat is nu het beste voor onze overleving? Zeer technisch onderlegde mensen, zodat we slimme uitvindingen kunnen doen waarmee we de natuur nog verder kunnen overheersen? Competitief ingestelde mensen, waarmee we wedstrijden en (economische) oorlogen kunnen winnen? Op samenwerking ingestelde mensen, waarmee we harmonie en vrede kunnen bewerkstelligen? Creatieve mensen, waarmee we de wereld op nieuwe manieren kunnen vormgeven? Wat hebben we nu nodig?
Onderwijs begint bij deze vraag en moet telkens weer gesteld worden, gesteld blijven worden. Onderwijs mag nooit verstenen. Helaas gebeurt dat wel, omdat het zo’n complex te organiseren proces is. En dan moeten we het onderwijs dus weer ‘vernieuwen’ en daar zijn dan weer mensen tegen. Best vermoeiend. Dus: blijf scherp op de visie!
Als docent ben je met je gedrag (wat altijd een -dikwijls onbewuste- uiting is van visie), ten eerste een voorbeeld voor leerlingen en je geeft er ten tweede processen mee vorm, waarin je jonge mensen leert aan deze visie ook vorm te gaan geven. Het gaat dus in onderwijs altijd om coherentie tussen visie en de uitwerking daarvan, in alles. In hoe je lesgeeft, in hoe je het organiseert, in hoe je met leerlingen omgaat, met collega’s, met directie, met de buitenwereld, met cijfers of andere vormen van beoordelingen, het zit in alles!
Helaas is men zich niet altijd bewust van welke visie achter gedrag of de organisatie van het onderwijs schuilt. Zo heb ik me tijdens mijn middelbare schooltijd enorm verveeld in lessen waar ik niets in te brengen had en waar ik slaafs moest doen wat de docent had bedacht. De docent leerde mij in essentie alleen maar gehoorzamen. Zelf vond deze persoon waarschijnlijk dat hij gewoon zijn werk deed. Ook begreep ik in de brugklas al niet waarom we allemaal dezelfde vragen kregen op een proefwerk. Wat een energieverspilling! Waarom, -dacht ik als twaalfjarige- zoeken we niet allemaal een stukje van het probleem uit en leggen dat bij elkaar? Het doel: toetsen of we het geleerd hadden, vond ik echt een ontzettend flauw spelletje. Ik had dus al jong een andere visie op onderwijs en heb dikwijls niet begrepen waar men mee bezig was. Na de middelbare school ben ik zo’n twee jaar bezig geweest met af te leren wat ik had aangeleerd: voornamelijk braaf zijn, geen problemen veroorzaken, zorgen dat je overgaat en je diploma haalt, los van de inhoud. Ik voelde me vervreemd van mezelf. Mijn lichaam en mijn gevoel leken er totaal niet toe te doen, het ging allemaal om die abstracte ratio. Ik was er ongelukkig van geworden. En ik heb altijd gedacht: dit moet toch anders kunnen?!
Bewustzijn van visie is dus cruciaal! Volgens mij doen we helaas vaak maar wat. We overdrijven de waarde van onderwijs, of: we benutten de potentie ervan onvoldoende. Veel onderwijs is bezigheidstherapie, kan veel sneller en effectiever. We hebben met zijn allen bedacht dat het handig is om kinderen van hun 4e tot zeker hun 21e op te bergen in gebouwen, onder de hoede van docenten, want dan kunnen we allemaal ongestoord onze economische arbeid verrichten. Of het wel zo effectief is? Het is gewoon een sociaal systeem, een organisatievorm, die niet altijd met onderwijs, met leren, te maken heeft. En daar komt een ietwat eigenzinnig kind, een jongere die zelf iets wil, tegen in verzet. Die sluit zich af, verliest het plezier, doet het omdat het moet, en wordt langzaam net zo: onderdeel van een ietwat versuffend systeem. Daarom roep ik altijd: ‘Lastige leerlingen zijn de leukste!’ Daar zit namelijk pit in. Autonomie en authenticiteit, en die eigenschappen we hebben we juist nu nodig.
Een visie is altijd een geloof: zo kunnen we het leven beter maken. Of: zo kunnen we het beste leven. Visies veranderen met de tijd. In de renaissance geloofde men steevast dat kennis de mens verder bracht, competitie aanwakkeren past bij een markteconomie, discipline bij een dictatuur. Onze tijd staat voor de opgave om globaal te denken en de totale wereld beheersbaar te maken en leefbaar voor iedereen. Meer dan ooit zijn we ons bewust van onze wederzijdse afhankelijkheid, van de natuur en van elkaar. Toch? Het besef dringt door…
Marshall Rosenberg (1934-2015) leefde vanuit de visie van de Nonviolence, die hij heeft uitgewerkt tot interpersoonlijke communicatiemethode, de ‘Geweldloze’, ofwel ‘Verbindende Communicatie’ en daar heeft hij weer een onderwijsvisie op gebouwd: ‘levenverrijkend onderwijs’. Hem gaat het om: menselijkheid. Kunnen we met elkaar samenleven, ondanks onze verschillen? Kunnen we iedereen de gelegenheid geven aan het leven op een zinvolle wijze bij te dragen? Rosenberg ziet dat als een natuurlijke behoefte van ieder mens: willen bijdragen, van betekenis zijn in een gemeenschap. Zijn visie past bij wat we nu nodig hebben: wereldvrede en een besef van wederzijdse afhankelijkheid. Dan gaat het dus om onderwijs waarin we leren samenwerken, conflicten kunnen oplossen, met elkaar besluiten kunnen nemen en ons altijd afvragen: verrijkt dit, wat ik nu doe, het leven, of doet het er afbreuk aan? Gedrag gericht op (wereld)vrede dus. Rosenberg brengt ons terug naar een innerlijke moraal, een kompas, dat we al een tijd missen.
Een utopie? Elke visie is utopisch. Zonder utopie geen hoop, zonder hoop geen energie, zonder energie geen plezier. Daar gaat het voor mij over: zinvol onderwijs! Voor nu, voor ons, voor een tijd waarin de Amazone in brand staat en de gletsjers smelten en de aarde opwarmt en het drinkwater schaars wordt en er oorlogen dreigen om de leefbare plekjes land. We hebben mensen nodig die daar antwoorden op gaan formuleren. Zinvolle antwoorden, vanuit de hoop dat het te fixen is: een vreedzame, veilige wereld. Vanuit de visie dàt dit te fixen is! We hebben dus hele sociale, en uiterst slimme en zelfstandig denkende mensen nodig, met een sterke, persoonlijke ethiek. Ieders keuze doet er immers toe in relatie tot anderen. Dat is het onderwijs dat ik mede vorm wil geven. Zin in!
